گیمیفیکیشن در آموزش چیست و چه تأثیری بر یادگیری دارد؟

گیمیفیکیشن در سال‌های اخیر به یکی از مؤثرترین روش‌های آموزشی تبدیل شده است. این رویکرد با استفاده از عناصر بازی مانند امتیازدهی، چالش‌ها و پاداش‌ها، فرایند یادگیری را به تجربه‌ای جذاب و انگیزه‌بخش تبدیل می‌کند. در این مقاله به بررسی مفهوم گیمیفیکیشن در آموزش، مزایا، معایب و نمونه‌های موفق پیاده‌سازی آن در سازمان‌ها می‌پردازیم. با مرکز آموزش‌های تخصصی کاربردی جهاد دانشگاهی صنعتی شریف همراه باشید.

تعریف گیمیفیکیشن در آموزش چیست؟

گیمیفیکیشن در آموزش به معنای استفاده از المان‌های مختلف، مثل بازی‌، امتیازدهی، رقابت، پاداش و  چالش‌ها در بستری غیر از بازی است که در صنایع مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در سال‌های اخیر مطالعات جدید نشان می‌دهد که gamification نه تنها در آموزش، بلکه در محیط‌های کاری و سازمانی نیز به طرز چشمگیری مؤثر بوده است. امروزه بسیاری از سازمان‌های موفق از المان‌های مختلف برای آموزش کارکنان استفاده می‌کنند تا بهره‌وری، انگیزه و تعامل  کارکنان را افزایش دهند.

المان‌های مهم گیمیفیکیشن چیست؟

استفاده موثر از گیمیفیکیشن نیازمند به‌کارگیری عناصر مختلف بازی است که محیطی پویا و جذاب برای یادگیری ایجاد کند.

امتیازها و نشان‌ها (Badge): یکی از عناصری  است که در گیمیفیکیشن به کار گرفته می‌شود و برای شناسایی و پاداش دادن به پیشرفت یادگیرندگان به کار می‌رود و حس موفقیت را در آن‌ها تقویت می‌کنند. 

جدول رتبه‌بندی (Leaderboard)، عنصر رقابتی را وارد فرآیند آموزش می‌کند و افراد را ترغیب می‌کند تا عملکرد خود را بهبود دهند و جایگاه بالاتری در مقایسه با دیگران کسب کنند.

چالش‌ها و مأموریت‌های ساختارمند، در این بخش از گیمیفیکیشن اهداف مشخصی را برای افراد تعیین می‌کنند و به آن‌ها حس هدف‌مندی و جهت‌دهی می‌دهند.

همچنین، بازخورد فوری و پاداش‌های ملموس نقش مهمی در بهبود تجربه یادگیری ایفا می‌کنند؛ چرا که هم دستاوردهای یادگیرنده را به رسمیت می‌شناسند و هم مسیر بهبود را برای او مشخص می‌سازند.

تاثیر گیمیفیکیشن در آموزش چیست؟

مزایای Gamification:

گیمیفیکیشن در مقابل آموزش‌های سنتی مزایای بی‌شماری دارد.

در این مقاله به پنج تا از مهم‌ترین مزایای این نوع از آموزش اشاره خواهیم کرد.

• افزایش درگیری و انگیزه کارکنان

یکی از مهم‌ترین فواید gamification، این است که باعث افزایش درگیری و مشارکت کارکنان در کار‌ها می‌شود. زمانی که افراد با مشارکت با افراد دیگر به یادگیری می‌‌پردازد تجربه بهتر و پویا‌تری از یادگیری خواهند داشت.

• افزایش یادگیری

در بسیاری از صنایع گیمیفیکیشن با افزایش لذت یادگیری باعث می‌شود که افراد بهتر و عمیق‌تر به یادگیری مطالب بپردازند.

• افزایش همکاری

همکاری افراد در یک تیم یکی از مهم‌ترین المان‌ها برای افزایش یادگیری و بازدهی در محیط‌های گوناگون از جمله محیط کار و کلاس است. 

• ایجاد ارتباط بین دنیای کار و واقعی

یکی از بهترین نکاتی که در مورد گیمیفیکیشن وجود دارد این است که برای صنایع و محیط‌های گوناگون از جمله آموزش، آموزش‌های آنلاین و دیگر محیط‌ها مناسب است. اما چرا گیمیفیکیشن با اهمیت است؟ به دلیل اینکه باعث ایجاد ارتباط بین دنیای واقعی و باعث افزایش بهره‌وری و تصمیم‌گیری می‌شود.

• افزایش وفاداری به برند

با وجود اینکه گیمیفیکیشن دارای مزایای بسیاری است معایبی نیز دارد.

معایب Gamification:

۱. تمرکز بیش از حد بر رقابت

عناصری مثل امتیاز‌ها و جدول رتبه بندی باعث ایجاد اضطراب و نگرانی برای برخی از افراد می‌شود. گیمیفیکیشن ممکن است که همکاری و تعامل را بین افراد افزایش دهد اما این احساس رقابت و می‌تواند آثار منفی بر روی برخی از افراد بگذارد.

۲. کاهش انگیزه درونی یادگیرنده

اگر افراد فقط برای دریافت پاداش‌های بیرونی (مثل امتیاز یا نشان) تلاش کنند، ممکن است انگیزه درونی‌شان برای یادگیری کاهش یابد. این موضوع به‌ویژه زمانی رخ می‌دهد که یادگیری به فعالیتی صرفاً برای کسب امتیاز تبدیل شود، نه برای درک عمیق و علاقه‌مندی واقعی به موضوع.

۳. چالش‌های مربوط به پیاده‌سازی صحیح

پیاده‌سازی المان‌های گیمیفیکیشن نیازمند تلاش، خلاقیت و سرمایه گذاری است. در نتیجه پیاده‌سازی صحیح آن ممکن است با چالش‌هایی از جمله کمبود منابع همراه باشد.

۴. نگرانی‌های مربوط به دسترسی و عدالت آموزشی

گیمیفیکیشن مؤثر باید تمامی دانش‌آموزان را در بر بگیرد، به این معنا که باید برای همه دانش‌آموزان قابل‌دسترس و فراگیر باشد. همان‌طور که وب‌سایت eLearning Industry در مقاله‌ای درباره گیمیفیکیشن بیان می‌کند: «بسیار مهم است که پلتفرم‌های آموزشی برای همه دانش‌آموزان، به‌ویژه افرادی که دارای ناتوانی یا دسترسی محدود به فناوری هستند، در دسترس باشند.» بدون فراهم کردن دسترسی مناسب، گیمیفیکیشن ممکن است برای گروه‌هایی که به ابزارهای مورد نیاز خود دسترسی ندارند زیان‌بار باشد و در نتیجه، برای آموزش به‌طور کلی، ناکارآمد محسوب شود.

۵. ساده‌سازی بیش از حد مباحث پیچیده

در برخی از مباحث پیچیده که لازم است که تدریس به صورت عمیق و دقیق صورت بگیرد گیمیفیکیشن ممکن است باعث ساده‌سازی بیش از حد این مباحث شود و از یادگیری عمیق جلوگیری کند. 

چالش‌ها و محدودیت‌های گیمیفیکیشن در آموزش

گرچه گیمیفیکیشن مزایای زیادی دارد، اما بدون چالش نیست:

• طراحی غیر اصولی ممکن است نتیجه عکس داشته باشد
• نیاز به زمان و منابع برای طراحی و پیاده‌سازی دارد.
• مقاومت برخی کارکنان یا مدرسان در برابر روش‌های نوین
• نادیده گرفتن تفاوت‌های فردی یادگیرندگان

انواع گیمیفیکیشن در آموزش چیست؟

سیستم‌های امتیازدهی: این سیستم‌ها به کاربران برای انجام وظایف مشخص یا رسیدن به نقاط عطف خاص، امتیاز می‌دهند.

ارتقای سطح (Leveling Up): مشابه سیستم‌های امتیازدهی است، اما کاربران با انجام وظایف یا رسیدن به نقاط عطف، به سطوح بالاتر ارتقا پیدا می‌کنند.

نشان‌ها و دستاوردها: جوایز مجازی‌ای هستند که کاربران با انجام وظایف خاص یا رسیدن به نقاط عطف مشخص به دست می‌آورند.

جدول رتبه‌بندی (Leaderboards): نمایش‌هایی هستند که رتبه کاربران را بر اساس عملکرد یا پیشرفت آن‌ها نشان می‌دهند.

نوار پیشرفت (Progress Bars): این نمایش‌ها میزان پیشرفت کاربران در انجام یک وظیفه یا رسیدن به یک هدف را نشان می‌دهند.

ماموریت‌ها و چالش‌ها (Quests and Challenges): فعالیت‌هایی ساختاریافته هستند که کاربران باید مجموعه‌ای از وظایف را انجام دهند تا پاداش بگیرند یا به مرحله بعدی بروند.

 نمونه‌های گیمیفیکیشن در آموزش

زمانی که صحبت از گیمیفیکیشن می‌شود افراد فکر می‌کنند که گیمیفیکیشن تنها برای کودکان مناسب است اما اینگونه نیست و روش‌های متفاوتی از gamification در سازمان‌ها اجرا می‌شود از جمله:

۱. Marriott برای جذب نیرو

بازی My Marriott Hotel توسط شرکت Marriott International برای جذب نیروهای تازه‌کار طراحی شده است. این بازی به داوطلبان اجازه می‌دهد تا هتل مجازی خود را اداره کنند، موجودی تهیه کنند، کارکنان را آموزش دهند و به مهمانان خدمات ارائه دهند. این بازی تجربه‌ی اداره یک هتل واقعی را شبیه‌سازی می‌کند. بازیکنان بر اساس کیفیت خدمات به مشتریان امتیاز می‌گیرند. برای هر مشتری راضی امتیاز مثبت می‌گیرند و برای خدمات ضعیف امتیاز از دست می‌دهند. 

۲. Cisco در آموزش و توسعه

شرکت Cisco از گیمیفیکیشن در برنامه‌های مختلف استفاده کرده است، از جمله در آموزش مهارت‌های رسانه‌های اجتماعی. با استفاده از گیمیفیکیشن کارکنان بخش بازاریابی استفاده از توییتر را برای خدمات‌دهی یاد گرفتند، فروشندگان یاد گرفتند چگونه با استفاده از لینکدین با مشتریان ارتباط برقرار کنند، و کارکنان منابع انسانی نحوه‌ی جستجوی نیرو از طریق لینکدین را آموختند.

۳. بیمارستان بلژیکی برای آموزش کارمندان جدید

یک بیمارستان در بلژیک از اتاقی به نام “اتاق دارای خطا” برای آموزش تازه‌واردان استفاده می‌کند. در این اتاق بیماران، خطاهایی عمداً ایجاد شده‌اند؛ مثلاً موقعیت تخت درست نیست، لباس پرستار مناسب نیست یا نکات ایمنی رعایت نشده‌اند. کارمندان ده دقیقه وقت دارند تا ۲۰ خطا را پیدا کرده و سپس آن را توضیح دهند.

این‌ها تنها چند نمونه از رویکرد گیمیفیکیشن در آموزش کارکنان سازمان است.

سوالات متداول

 آیا گیمیفیکیشن فقط برای کودکان مناسب است؟

خیر. گیمیفیکیشن نه‌تنها در آموزش کودکان بلکه در آموزش بزرگسالان، کارکنان، مدیران و حتی در برنامه‌های MBA کاربرد گسترده‌ای دارد.

 چگونه می‌توان گیمیفیکیشن را در کلاس‌های سنتی پیاده‌سازی کرد؟

برای پیاده‌سازی گیمیفیکیشن در کلاس‌های سنتی می‌توان از روش‌های ساده و خلاقانه‌ای استفاده کرد. مثلاً می‌توان برای مشارکت در بحث‌ها و انجام تکالیف، امتیاز در نظر گرفت و با جمع‌آوری آن‌ها، سطوح مختلفی تعریف کرد. نشان‌ها و مدال‌های کاغذی برای دستاوردهای خاص، جدول رتبه‌بندی برای ایجاد رقابت سالم، نوارهای پیشرفت برای نمایش مسیر یادگیری، و چالش‌های هفتگی مثل معما یا سوال طلایی می‌توانند فضای کلاس را جذاب‌تر کنند. همچنین استفاده از داستان‌سرایی و نقش‌آفرینی، یادگیری را به تجربه‌ای تعاملی و لذت‌بخش تبدیل می‌کند.

 آیا استفاده از گیمیفیکیشن نیاز به هزینه‌های بالا دارد؟

خیر. بسیاری از ابزارهای گیمیفیکیشن رایگان یا با هزینه کم در دسترس‌اند. همچنین می‌توان از روش‌های سنتی و خلاقانه برای طراحی محیط بازی‌گونه استفاده کرد.

سخن آخر

گیمیفیکیشن در آموزش، تنها یک روش سرگرم‌کننده برای یادگیری است، بلکه رویکردی قدرتمند و اثربخش برای افزایش انگیزه، تعامل، و یادگیری عمیق‌تر در محیط‌های آموزشی و سازمانی است. با به‌کارگیری المان‌هایی مانند امتیازدهی، چالش‌ها، بازخورد فوری و سیستم‌های پاداش، می‌توان فرآیند آموزش را از حالتی خشک و تکراری به تجربه‌ای تعاملی، هدفمند و جذاب تبدیل کرد.

در نهایت، گیمیفیکیشن ابزاری انعطاف‌پذیر و قابل اجرا در سطوح مختلف سنی و محیط‌های گوناگون است؛ از کلاس‌های سنتی گرفته تا برنامه‌های آموزشی سازمان‌های بزرگ. اگر به‌درستی و با هدف‌گذاری دقیق استفاده شود، می‌تواند تاثیر شگرفی در بهبود یادگیری، ارتقاء مهارت‌ها و حتی ایجاد فرهنگ سازمانی داشته باشد.